Історичні згадки про Здолбунів.

Здолбунів в кінці 19-го на початку 20-го століття

       Багатотомний “Географічний словник Королівства польського та інших слов’янських країн”  (1880-1914 р.р.) на сторінці 541 так описує Здовбицю та Здолбунів (наводимо мовою оригіналу)      

       Zdołbica, wś nad dwoma stawami, pow. ostrogski, na pograniczu pow. rówieńskiego, gm. Zdołbica, par. katol. Tajkury, odl. o 30 w. na zach. od Ostroga a 3 w. od st. poczt, i dr. żel. Zdołbunów, ma 126 dm., 1200 mk., cerkiew, kaplicę katol. filialną., młyn wodny, piękny paląc dziedziców z obszernym parkiem, szkołę lą­dową i cerkiewną, zarząd okręgu policyjnego i gminy. Cerkiew, p. w, Archan. Michała, z mu­ru wzniesiona w 1877 r. kosztem parafian, przy pomocy skarbu, uposażona jest 317 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi: Zdołbunów ( o 3 w,) i Udowa (również o 3 w.). W całej parochii 264 dm., 2158 mk. prawosł., 417 katol., 224 husytów czeskich, 177 ewang. i 189 żydów. Gmina obejmuje 16 miejscowości, mających 629 dm., 4886 mk. włość. (1913 dusz rewiz.), uwłaszczonych na 8142 dzies. (6849 roli). Nadto w obrębie gminy znajduje się 7069 dzies. większej posiadłości (3220 roli) i 620 należącej do cerkwi itd. (341 roli). Cały obszar gminy obejmuje 15,831 dzies. (10410 roli) i ma 6314 mk. Okrąg policyjny zdołbicki obejmuje gminy Z., Buhryn, Chórów i Kumów.

        W r. 1487 wś Z. należy do kn. Fedki Szyłowiozowej, córki Jurszy, żony Olizara Szyłowicza, ssty łuckiego, marszałka ziemi wołyńskiej, która zapisuje ją Kazimierzowi Jagiellończykowi (Arch. ks. Sanguszków, I, 240). W 1497 r. w. ks.lit. Ale­ksander nadaje Z. (Wsdołbieę) wraz z innemi dobrami ks. Konst. Ostrogskiemu, hetm. w. lit. (ibid., 1,113). Podług reg. pobór, pow. łuckiego z 1577 ks. Konst, Ostrogski płaci od lu­dzi sioła Zdołbickiego z 35 dym. pdłdworz., 11 dym. putn. połdw., 12 dym. na ćwierciach, 5 podsusied., co bydła mają. W 1583 r. własność tegoż, który płaci z 60 dym., 24 ogr., 8 pod-sus., 1 koła waln., 1 dorocz., 1 popa (Jabłonowski,  Wołyń , 41, 85), Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej z 1753 r. wś przeszła do ks. Stani­sława Lubomirskiego, podstołego koronnego, dziś ks. Katarzyny Lubomirskiej.        J. Krz. 

       Zdołbunów, pierwotnie Dołbunów, wś nad Horyniem, pow. ostrogski,  gm. i par. Zdołbica (o 3 w.), posiada st. dr. żel. kijowsko-brzeskiej, wielkie koszary wojskowe, cegielnią, fabrykę cementu, biuro inkwirenta sądowego, wiele sklepów. Wieś od czasu zbudowania dr. żela­znej, jako ważna stacya węzłowa, bardzo się podnosi i przybiera pozór miasteczka. St. dr. żel. płd.-zach. (na przestrzeni Brześć-Kijów). pomiędzy Równem (o 12 w.) a Ożeninem (o 20 w.), odl. jest o 254w. od Brześcia a 355 w. od Kijowa. Ze Z. prowadzi linia dr. żel. do Radziwiłłowa (długa 83 w.) i dalej przez Brody do Lwowa.

      Podług reg. pobór. pow. łuckiego z 1570 r. Myszko Sczasko wnosi z imienia swe­go Dołbunowa z 9 dym,, 1 ogr. po 4 gr., 2 ogr. po 2 gr., 1 koła jedn. 24 gr. W 1583 r. wła­sność już ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy ki­jowskiego, który płaci ztąd z 5 dym., 8 ogr., 3 kół waln., 1 stępn. (Jabłonowski, Wołyń, 16, 85). Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej 1757 r. darowana przez ostatniego ordynata ostrog­skiego ks. Stanisławowi Lubomirskiemu, podstołemu koronnemu, dziś ks. Katarzyny Lubo­mirskiej.       

      Література: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 14, Warszawa : nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich  › Tom XIV  

       Ще одну згадку про Здолбунів та Здовбицю ми знайшли в досить докладному путівнику по Волині Мечислава Орловича , виданому в Луцьку в 1929 році: Mieczysław Orłowicz, dr. , ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU, Nakładem  Wołyńskiego tow.  Krajoznawczego i opieky nad zabytkamy przeszłości w Łucku, Łuck,  1929 . Ось що він пише (http://wolyn.ovh.org/ippw/016.htm).

     Zdołbunowo (12 km.) ważna stacja węzłowa z dużym dworcem kolejowym, miasto powiatowe o 8.000 m. Hotele: Europejski, Wielkopolski, Bristol, Frynermana. Restauracje: Rynek 24, ul. Ostrogska 50, Kawiarnie: Rynek 25, Kolejowa 14 i 15. Zdołbunowo było do r. 1870 nieznaną wioską wołyńską, należącą do włości dubieńskiej. Po otwarciu stacji kolejowej zaczęło wzrastać na osadę przemysłową z dużą fabryką cementu, a w r. 1903 zostało zamienione na miasto, powstałe z połączenia dawnej wsi i osady kolejowej. Przed wojną liczyło Zdołbunowo 10.000 m. Stolica powiatu została tu przeniesiona w r. 1924 z oddalonego od kolei Ostroga. Miasto leży w dolinie rzeki Uścia, między dwoma stawami. Na południe od miasta duża fabryka cementu. W sąsiedztwie kamieniołomy kredy, z której wyrabiano cement. Od zachodu staw blisko 2 km. szeroki i tyleż długi. 

        5 km. na południe ze Zdołbunowa leży Zdołbica, w XV w. dobra kniaziów Szyłowiczów, w r. 1497 przez Aleksandra w. ks. lit. nadane wraz z innymi dobrami ks. Konstantemu Ostrogskiemu, hetmanowi w. ks. lit. Na mocy transakcji kolbuszowskiej z r. 1773 wieś przeszła na ks. Stanisława Lubomirskiego. Okazały pałac, zbudowany w r. 1831 przez ks. Fryderyka Lubomiskiego, empirowy, przed wojną własność Rosjanki Chomiakowej, otoczony obszernym parkiem, uległ w r. 1915 częściowemu zniszczeniu przez wojsko rosyjskie. Obecnie należy do osady żołnierskiej. Cerkiew z r. 1877 i kaplica katolicka.