Старий польський туристичний путівник про Здолбунів і околиці

          Цікаво читати старі  туристичні путівники та порівняти як було всього 70 років тому. На жаль кількість цікавих об'єктів значно зменшилась. Від замків та палаців, які простояли століття всього за декілька десятиліть не лишилося і сліду. Майже кожне село Здолбунівського району має славну історію. Ось як описується напрямок Рівне - Могиляни в досить докладному путівнику по Волині Мечислава Орловича , виданому в Луцьку в 1929 році: Mieczysław Orłowicz, dr. , ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU, Nakładem  Wołyńskiego tow.  Krajoznawczego i opieky nad zabytkamy przeszłości w Łucku, Łuck,  1929 . Ось що він пише (http://wolyn.ovh.org/ippw/016.htm ). Якість ілюстрацій на жаль невисока. Мова польська.

RÓWNE - MOGILANY     

Jest to przedłużenie ku wschodowi linji Kowel-Równe (p. wyżej). Stacje:

     Kwasiłów (9 km.) kolonja czeska.

     Zdołbunowo (12 km.) ważna stacja węzłowa z dużym dworcem kolejowym, miasto powiatowe o 8.000 m. Hotele: Europejski, Wielkopolski, Bristol, Frynermana. Restauracje: Rynek 24, ul. Ostrogska 50, Kawiarnie: Rynek 25, Kolejowa 14 i 15. Zdołbunowo było do r. 1870 nieznaną wioską wołyńską, należącą do włości dubieńskiej. Po otwarciu stacji kolejowej zaczęło wzrastać na osadę przemysłową z dużą fabryką cementu, a w r. 1903 zostało zamienione na miasto, powstałe z połączenia dawnej wsi i osady kolejowej. Przed wojną liczyło Zdołbunowo 10.000 m. Stolica powiatu została tu przeniesiona w r. 1924 z oddalonego od kolei Ostroga. Miasto leży w dolinie rzeki Uścia, między dwoma stawami. Na południe od miasta duża fabryka cementu. W sąsiedztwie kamieniołomy kredy, z której wyrabiano cement. Od zachodu staw blisko 2 km. szeroki i tyleż długi.

      6 km. na zachód Aresztów, z parkiem i pałacem niegdyś Jełowickich. Aresztów, gniazdo Aresztowskiej Linji Jełowickich po sześćdziesiątym roku przechodzi w ręce moskiewskie. Za Aresztowem obok linji kolejowej do Dubna, Glińsko, zamożna kolonja czeska o 1000 m., jedna z najstarszych osad czeskich na Wołyniu, a zarazem jedna z głównych placówek politycznych czeskich. Czesi osiedli tu już w r. 1868, po parcelacji dawnych dóbr Wesołowskich, a po r. 1885 część kolonistów przyjęła prawosławie. Dla tych rząd rosyjski w r. 1892 wystawił okazałą cerkiew prawosławną. Wieś ładnie położona w dolinie nad stawem ma browar, a Czesi jak w innych kolonjach uprawiają wiele chmielu. Obok wsi wiele kurhanów i wzgórze Horodyszcze, którego biała kredowa ściana rzuca się w oczy. Jeszcze w XVII w. istniał tu zamek, niegdyś Ostrogskich i Sanguszków, po którym pozostały tylko wały. Ze wzgórza piękny widok. We wsi jest nadto stara drewniana cerkiew z r. 1757 ocieniona prastarymi drzewami, częściowo murowana, oraz kościół busycki, dla tej części Czechów, która wytrwała przy swej religji.

     5 km. na południe ze Zdołbunowa leży Zdołbica, w XV w. dobra kniaziów Szyłowiczów, w r. 1497 przez Aleksandra w. ks. lit. nadane wraz z innymi dobrami ks. Konstantemu Ostrogskiemu, hetmanowi w. ks. lit. Na mocy transakcji kolbuszowskiej z r. 1773 wieś przeszła na ks. Stanisława Lubomirskiego. Okazały pałac, zbudowany w r. 1831 przez ks. Fryderyka Lubomiskiego, empirowy, przed wojną własność Rosjanki Chomiakowej, otoczony obszernym parkiem, uległ w r. 1915 częściowemu zniszczeniu przez wojsko rosyjskie. Obecnie należy do osady żołnierskiej. Cerkiew z r. 1877 i kaplica katolicka.

      W sąsiedztwie Nowomylsk (Mylsk Nowy). Jest to stary gród, który istniał już w XII wieku był główną rezydencją ks. Kierdejów-Mylskich. Pozostały po nich ruiny zamku. W XIX wieku przeszły dobra na Rosjan Ilińskich, obecnie należą do Hulanickich. W lesie pod wsią drugie ruiny zamku, oraz 30 kurhanów, które mają pochodzić z XVI wieku.

      W odległości 5-8 km. dalej na południe zamożne kolonje czeskie, Ujeźdżce, Urwenna i Hulcza, dwie ostatnie rozparcelowane między Czechów w r. 1879. W Urwennie pozostał pałacyk klasyczny z kolumnadą z doby stanisławowskiej, oraz duża empirowa gospoda z facjatą, w której obecnie mieści się restauracja W. Kuczery. Obok uchodzącego za cudowne źródła kaplica. W Hulczy cerkiew drewniana z r. 1779, fundacji Ignacego Podhorodeckiego i kościół katolicki dla Czechów.

       10 km. na wschód ze Zdołbunowa Tajkury, wieś położona w okolicy czarnoziemnej, z pokładami kredy i wapienia. Są to dawne dobra Kierdejów-Tajkurskich, potem Czapliców, Wiśniowieckich, Sapiehów, następnie Czołhańskich, od których drogą wiana przez Barbarę Czołhańską zamężna za Danielem Jełowickim z Ożenina przechodzą na własność tej rodziny. Na początku XVIII stulecia przechodzą do Pepłowskich, od r. 1822 Ilińskich, którym je sprzedał rząd rosyjski. W r. 1650 należały do Tajkary wraz z Mylskiem do Sapiehów. 3 lipca 1757 urodził się tu poeta Jan Paweł Woronicz, późniejszy arcybiskup warszawski (+ 1829). We dworze tutejszym przebywał przez pewien czas Kraszewski i pisał swe powieści. Na wzgórzu stał czworoboczny zamek ks. Wiśniowieckich, z basztami, który w r. 1825 spłonął. W r. 1876 hr. Aleksander Iliński sprzedał ruiny żydom na rozbiórkę. Zachowały się jedynie niewielkie reszki, do niedawna własność Hulanickich, obecnie państwowa. U stóp góry zamkowej barokowy kościół z r. 1710, fundacji wojewody podolskiego Wawrzyńca Pepłowskiego, którego portret znajduje się w kościele. Jest tu też portret biskupa Czołhańskiego. Ciekawe starożytne probostwo za XVI i XVII w. Na drugiem wzgórzu murowana cerkiew, również fundacji Pepłowskich z r. 1731. 1 km. na północ od wsi około 200 mogił, zarosłych sosnami i brzozami, gdzie wedle podania rozgromiono Tatarów. Na wschód od wsi lasy dębowe. Przy okolicznych drogach kilka starych figur, jak np. figura św. Antoniego przy drodze do Nowomylska, św. Wojciecha przy drodze do Posialiwy, św. Jana przy drodze do Nowosiółek i św. Stanisława przy drodze do Równego.

      Iwaczków (23 km.) dobra Ilińskich, z cerkwią drewnianą z r. 1743, fundacji Pepłowskich. Obok Korostowo, które po rozbiorze Polski Katarzyna II skonfiskowała kanclerzowi Małachowskiemu i nadała gen. Fersenowi, jako nagrodę za zwycięstwo pod Maciejowicami. W r. 1816 wróciły dobra do Polaków, od r. 1840 należały do ks. Czetwiertynskich. Cerkiew, ładny dwór z parkiem i kaplicą katolicką. Na północ Kopytkowo, dawne dobra Turnów, skonfiskowane po rozbiorze przez rząd rosyjski i sprzedane Ilińskim, w których ręku pozostawały przez cały wiek XIX. Nazwali oni wieś Oktawinem. Pałac z parkiem, we wsi cerkiew drewniana z r. 1723 i ładne aleje.

       Ożenin (33 km.) Dawniej był tu zamek zburzony w końcu XVIII stulecia przez Rosjan za udział w Konfederacji Barskiej ówczesnego właściciela Ożenina Stanisława Jełowickiego. Część pozostała dawnej zamkowej zbrojowni włączona do obecnych oficyn. Na dziedzińcu przed dworem domowa kaplica z XVIII stulecia ograbiona razem z domem w czasie najazdu bolszewickiego 1920 r.

     W miejscowej cerkwi prawosławnej znajduje się przeniesiony z dawnego unickiego kościółka starożytny obraz N. Marji Panny przeniesiony w r. 1728 r. piechotą z Rzymu przez Franciszka Jełowickiego Starostę Nowosieleckiego.

       Wieś Ożenin od końca XV w. należy do rodziny Jełowickich. Piękny staropolski piętrowy murowany dwór z facjatą klasyczną, opartą na kolumnach doryckich, o charakterystycznym łamanym polskim dachu. Wzniósł go w połowie XVIII w. Stanisław Jełowicki, miecznik wołyński. Wewnątrz archiwum rodzinne Jełowickich.

     7 km. na północ Koleśniki. Koleśniki, wieś nad Horyniem w 1503 r. jako wiano Maruszy ks. Ostrogskiej, córki Michała Ostrogskiego (brata Konstantego) przechodzi do rąk Macieja Jełowickiego razem z Ożeninem i Stadnikami, które do ostatnich czasów w rękach tej rodziny pozostają (Słow. Geogr. Ziem Pol. i Arch. Rodz.). W pierwszej połowie XIX w. założony tu został ogród botaniczny przez znanego ogrodnika Miklera. Kościół katolicki filialny do Tajkur.

8 km. na zachód z Ożenina, Płoska, dawne dobra ordynacji ks. Ostrogskich po r. 1753 kanclerza w Kor. Małachowskiego, w r. 1794 podobnie jak Korostowo i Michałpol skonfiskowane przez rząd rosyjski i nadane gen. Fersenowi. W r. 1802 dobra kupili Ilińscy, w r. 1825 Czetwertyńscy. Nad stawem okazały pałac, w dużym parku, zbudowany w połowie XIX w. przez ks. Eustachego Czetwertyńskiego. W czasie wojny został on zrujnowany. Cerkiew drewniana z r. 1877.

     12 km. na południe z Ożenina leży Ostróg (p. niżej).

     Mogilany (38 km.) polska stacja graniczna, wieś położona na prawym brzegu Horynia. Nazwa pochodzi od licznych mogił, które obecnie pozarastały starymi drzewami. Mogiły liczne, spotykane wzdłuż Horynia od Wielbowna po Moszczarnicę mają wedle jednych pochodzić z walk ks. Ostrogskiego z Tatarami, a wedle drugich z czasów wojen kozackich. Mogilany są to dawne dobra Ostrogskich, później Chodkiewiczów, w połowie XVII w. zapisane Jezuitom z Ostroga, w XIX w. Jabłonowskich, w r. 1875 przeszły na Rosjan. Cerkiew drewniana z r. 1794. Okolica czarnoziemna jedynie wzdłuż Horynia ciągnie się pas piasków, wśród których leży sama wieś.

      3 km. na południe Kurhany, wieś której nazwa pochodzi również od kurhanów, które ciągną się stąd aż po Mogilany. Pośrodku wsi stary cmentarz unicki, zniszczony przez ludność miejscową, gdzie zostały też tylko dwa krzyże kamienne. Na Horyniu drewniany most z czasów wojennych, najdłuższy na Wołyniu, mający blisko 2 km. długości, przez który prowadzi droga do Ostroga.

       Wzniesiono go nad łąkami nadrzecznemi, które są zalewane w czasie powodzi wiosennych.

       6 km. na wschód z Mogilan Moszczanica, do r. 1622 dobra Chodkiewiczów, później dzieliły losy Mogilan. Wieś leży na wzgórzu, na którym zachowało się pięć mogił, wedle legendy kryjących zwłoki poległych w bitwie ks. Konstantego Ostrogskiego z Tatarami w r. 1508. We wsi, która rozrzucona jest na dwóch wzgórzach pałac z połowy XIX w. zbudowany przez ks. Władysława Jabłonowskiego. W środku wsi wał po starym grodzisku, drugi znacznie większy wał czworoboczny obsadzony lipami ciągnie się na wschód od folwarku. Wały te częściowo zaorano jeszcze przed wojną, częściowo w czasie przewrotów politycznych w r. 1917-18. Obok kolonja czeska tej samej nazwy z piwiarnią.

       6 km. na północ z Mogilan Milatyn, duża wieś rozrzucona na kilku wzgórzach, ciągnąca się na przestrzeni 6 km. od zachodu ku wschodowi. Są to dawne dobra Firleyów, później Krzyżanowskich, w XIX w. podzielone na kilka folwarków. W środku wsi był jeszcze w XVIII wieku zamek pieknie położony na wzgórzu nad wąwozem. Pozostały po nim tylko reszki wałów, a na jego miejscu stoi obecnie dwór. Pozatem wśród parków zw pięknem położeniu stoi tu jeszcze osiem dworków posiadaczów poszczególnych folwarków. Wieś ma kościół drewniany z XVII wieku, dwie cerkwie i młyn.

     8 km. za Mogilanami przekracza pociąg granicę polsko-bolszewicką.