Старий польський туристичний путівник про Острог і околиці

     Цікаво читати старі  туристичні путівники та порівняти як було всього 70 років тому. На жаль кількість цікавих об'єктів значно зменшилась. Від замків, які простояли століття всього за декілька десятиліть не лишилося і сліду. Ось як описується Острог в досить докладному путівнику по Волині Мечислава Орловича , виданому в Луцьку в 1929 році: Mieczysław Orłowicz, dr. , ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU, Nakładem  Wołyńskiego tow.  Krajoznawczego i opieky nad zabytkamy przeszłości w Łucku, Łuck,  1929 . Ось що він пише (http://wolyn.ovh.org/ippw/017.htm ). Якість ілюстрацій на жаль невисока. Мова польська.

OSTRÓG i OKOLICA

        Dojazd z Ożenina (12 km.) autobusem, po szosie zbudowanej w r. 1927. Po drodze mija się wieś Chórów (6 km.), niegdyś dobra Ostrogskich, na mocy transakcji kolbuszowskiej, kanclerza Małachowskiego, który fundował piękną cerkiew unicką. Po konfiskacie dóbr jego w r. 1794 otrzymał je od rządu rosyjskiego gen. Fersen, w r. 1802 nabyli je Ilińscy, w r. 1873 rząd rosyjski. Zbacza stąd droga przez most na Horyniu do Kurhan.

Dalej mijamy wieś Rozważ (10 km.) z mogiłami Tatarów, pogromionych tu w r. 1508 przez ks. Konstantego Ostrogskiego, oraz cerkwią drewnianą z r. 1781 fundacji Łomlewskiego. Rozważ łączy się bezpośrednio z przedmieściem Ostroga.      Hotele: Francuski ul. Dubieńska 22, Europejski ul. Dubieńska 31, Wiktorja ul. Dubieńska 20, Warszawski ul. Dubieńska 27.      Restauracje: Gawryluka ul. Handlowa 18, Klub "Ognisko" ul. Dubieńska 26, Jadłodajnia Dmitruka ul. Dubieńska 31.      Kawiarnia: Potackiej ul. Dubieńska 24.

Острог: вул. Дубенська і Луцька Брама, 20-і роки 19 століття

      Dzieje miasta. Ostróg należy do najstarszych grodów Wołynia, a pierwsza wzmianka o nim pochodzi z r. 1100. W szczególności Nestor w swojej kronice wspomina o Ostrogu jako o mieście z zamkiem, który należał do wnuka Jarosława, ks. Dawida Igorowicza razem z zamkami w Dubnie, Zasławiu, Czartorysku i Drohobużu. W wieku XIII w czasie najazdów tatarskich zapewne został Ostróg zniszczony jak wszystkie inne grody wołyńskie, a zaczął się podnosić dopiero w początkach XIV wieku za rządów litewskich. Z nadania ks. Lubarta Giedyminowicza przechodzi Ostróg na ród ks. Ostrogskich, a odtąd losy miasta wiążą się ściśle z dziejami tej rodziny. Szczególnie zasłużonymi dla rozwoju miasta byli ks. Daniło, który odbudował zamek, ks. Fiedor, który fundował kościół, ks. Wasyl Piękny, który ufortyfikował zamek, wzniósł cerkiew zamkową i ratusz, ks. Konstanty I, który fundował murowaną cerkiew zamkową, a wreszcie Konstanty II który uczynił z Ostroga wybitne ognisko oświaty, zakładając tu szkoły i drukarnie.

           Z jego śmiercią w r. 1608 rozpoczyna się powolny upadek Ostroga, a postępuje on dalej, gdy w r. 1626 po wygaśnięciu ks. Ostrogskich przestał być główną rezydencją tej magnackiej rodziny. Ostatni z Ostrogskich ks. Janusz, w swoim czasie najbogatszy magnat Wołynia i całej Polski, utworzył w początkach XVII wieku ordynację Ostrogską, która była największa w Polsce. Składała się z 24 miast i zamków, oraz 392 wsi.

    Wojny kozackie w r. 1648 rozpoczęły ruinę Ostroga. Spalony kilkakrotnie przez Kozaków i Tatarów zaczął się Ostróg chylić ku upadkowi, tembardziej, że ustawiczne działy ordynacji ostrogskiej oddawały go w coraz to inne ręce, które już nie mogły dźwignąć starożytnego grodu z upadku. Ostatnia z Ostrogskich ks. Anna Chodkiewiczowa fundowała w Ostrogu w 1624 r. kolegium jezuickie, którego szkoły słynęły na Wołyniu w XVII i XVIII wieku. Na podstawie transakcji kolbuszowskiej w r. 1753 Ostróg wraz z Mizoczem dostał się Małachowskim, a w r. 1772 przeszedł na Jabłonowskich. W czasie rozbiorów Polski zajmował na Wołyniu piąte miejsce po Dubnie, Zasławiu, Połonnem i Lubarze. Dobra tutejsze skonfiskowali Rosjanie ks. Jabłonowskim w r. 1863 za udział w powstaniu.    

Wygląd miasta. Ostróg jest miastem o 17.000 m. Do niedawna był miastem powiatowem, przed kilku laty jednakże, ze względu na centralne położenie u zbiegu kilku linji kolejowych, przeniesiono stolicę powiatu do Zdołbunowa. Miasto leży na lewym brzegu Wilji, 2 km. powyżej jej ujścia do Horynia, częściowo na równinie nad rzeką, częściowo zaś na wzgórzach. Przedstawia się ono bardzo malowniczo od strony wschodniej z położonego za Wilją przedmieścia "Nowy Ostróg". W ogólnym widoku miasta rzuca się przede wszystkiem w oczy dawny zamek, stojący na wzgórzu, oraz złocone kopuły soboru. Pięknym jest też widok na miasto od strony południowej, z drogi do Międzyrzecza.

Острог: замок вид з Вілії.20-і роки 19 століття

   Ostróg jest obecnie miastem granicznem oddalonym zaledwie 1 km. od granicy polsko-rosyjskiej, która przebiega na wschód od miasta za przedmieściem Nowy Ostróg przez moczarowate łąki i lasy między Horyniem a Wilją. (Ruch graniczny).

     Miasto należy do najczystszych na Wołyniu, a przy bocznych ulicach posiada dużo dworków wśród ogrodów. Ze szkół ma Ostróg gimnazjum im. Konopnickiej, seminarium nauczycielskie i szkołę rzemiosł.

     Główną ulicą miasta jest długa ulica Dubieńska, przecinająca miasto od zachodu ku wschodowi. Stoją przy niej wszystkie większe hotele i restauracje, znajdują się ważniejsze sklepy. Przy górnym końcu ulicy na wzgórzu nad miastem stoją duże koszary.

      Na wzgórzu nad Wilją dominują dotychczas wyniosłe baszty i mury dawnego zamku ks. Ostrógskich. Niegdyś była to iście królewska rezydencja, odpowiadająca zamożności i znaczeniu senatorskiego rodu. Pierwotny gotycki zamek został założony przez Daniela, księcia na Ostrogu (+ 1386) w połowie XIV wieku na dawnem grodzisku na Sądowej Górze.

     W 100 lat później rozszerzył go i przebudował ks. Wasyl Ostrogski, zwany Pięknym, (+ 1450) hetman wielki lit., ks. Konstanty Iwanowicz Ostrogski (+ 1533) wpocz. XVI w. wzniósł nowy murowany zamek, z którego do dziś zachowała się jedna część, gdzie niegdyś miał się znajdować skarbiec książęcy. W XVI w. wsławił się zamek Ostrogski tragedją Halszki, z Ostroga (1580) córki Beaty Kościeleckiej i ks. Eliasza Ostrogskiego, a dotychczas pokazują w zachowanej części zamku okno od wschodniej strony, przez które ks. Dymitr Sanguszko, najechawszy zbrojno z ks. Bazylim Ostrogskim, jej stryjem, wykradł Halszkę. W końcu XVI i pocz. XVII w. za władania ks. Konstantego II Ostrogskiego (+ 1606) poddano zamek przebudowie w stylu renesansowym i z tego czasu pochodzi renesansowa attyka zachowanej baszty. Po wygaśnięciu ks. Ostrogskich w r. 1620, zamek przestał być rezydencją nowych dziedziców, których rzadko oglądał w swych murach, dzięki czemu popadł w zaniedbanie. W r. 1648 został zniszczony i splądrowany przez Kozaków.    

Po r. 1863 ruiny skutkiem konfiskaty dóbr ks. Jabłonowskich przeszły na rząd rosyjski, po którym odziedziczył je rząd polski. Do r. 1910 opiekowało się zamkiem Kijowskie Tow. Opieki nad Zabytkami, później Bractwo im. ks. Ostrogskich, z którego inicjatywy został zamek w r. 1914-15 odrestaurowany kosztem apanażów.      Po dawnym zamku pozostała tylko niewielka piętrowa budowla, o wyglądzie kwadratowej baszty podparta potężnymi szkarpami, mająca od strony Wilji trzypiętrowe podmurowanie. Przy wejściu od dziedzińca gotycki portal. W podziemiach tej budowli mieszczą się dawne więzienia. Podziemia te mają dwie kondygnacje; w górnej mieści się obecnie archiwum miejskie, dolna, która zachowała ładne gotyckie sklepienie, stoi pusta.

Острог: замкова церква перед відбудовою, 20-і роки 19 століття

     Na piętrze pomieszczono w 5 komnatach muzeum historyczne im. ks. Ostrogskich. Założone w r. 1915 posiada wiele portretów ks. Ostrogskich, starych dokumentów, planów, widoków zamku i miasta, wykopaliska starosłowiańskie, zabytki kultu religijnego, obrazy i t.d. W jednej z sal ładny portal renesansowy. Z ganku piękny widok na Wilję, położone za nią przedmieście Nowy Ostróg i lasy za granicą sowiecką. Muzeum otwarte jest w niedziele, wtorek, czwartek i sobotę od 11-l i 3-6, dla wycieczek zamiejscowych także w innej porze za zgłoszeniem.

     Na drugim rogu wzgórza zamkowego stoi potężna Okrągła Baszta, uwieńczona piękną polską attyką renesansową z końca XVI wieku.

      Na miejscu bramy wjazdowej z wieżą i mostem zwodzonym, zbudowano w końcu XIX w. dzwonnicę cerkiewną.

         W obrębie zamku stoi cerkiew zamkowa (Sobór) Bohojawlenia, zbudowana w r. 1521 przez hetmana ks. Konstantego I Ostrogskiego, w miejsce poprzedniej drewnianej fundacji ks. Wasyla Ostrogskiego.

      Ozdobiona pięciu kopułami należała do najcenniejszych zabytków artystycznych na kresach, a główną jej osobliwością była bardzo dobra, a rzadko spotykana kombinacja pierwiastków bizantyjskich i gotyckich. Zbudowana z czerwonej cegły była obronna, a w grubych murach posiadała strzelnice. W podziemiach były grobowce ks. Ostrowskich, które uległy zniszczeniu w czasie wojen kozackich w r. 1648, kiedy cerkiew wraz z zamkiem popadła w ruinę. Ruiny te do r 1880 bogactwem artystycznych szczegółów budziły zachwyt znawców, a prof. Łuszczkiewicz poświęcił im monografje w trzecim tomie Sprawozdań Komisji Sztuki Akademji Umiejętności w Krakowie. Niestety w końcu XIX w. Rosjanie przebudowali ruiny na bezwartościowa artystycznie nowoczesną cerkiew bizantyjską, zatracając szczegóły gotyckie w architekturze. Odbudowa pochłonęła znaczne fundusze, a wnętrze otrzymało bardzo bogatą dekorację. Względnie najwięcej śladów pierwotnej architektury zachowała północna ściana soboru, w której zachowały się niewielkie okienka gotyckie i strzelnice. Pod jednym z okien data budowy 1521. Krzyż kamienny u wejścia do soboru poświęcony jest pamięci pochowanych tu ks. Ostrogskich, których okazałe grobowce zniszczały w czasie wojen.      

Malowidła, które zdobią wnętrze soboru są dziełem zakonników z Dederkał. W soborze przechowują się relikwie jednego z Ostrogskich, ks. Fiedora Ostrogskiego (+ 1441) uznanego za błogosławionego. Do najcenniejszych zabytków należy przechowywana w kaplicy biblja ostrogska, wydrukowana w Ostrogu w r. 1581 w drukarni Iwana Fiedorowicza, kupiona w r, 1835 na 300 rubli.        Przed ołtarzem stoi piękny mosiężny świecznik, odlewany w Gdańsku w r. 1575 kosztem ks. Konstantego Ostrogskiego, stanowiący pendant do podobnego świecznika w Dubnie. Umieszczono na nim napis "Mit Gottes-hilfe goss mich Lucas Frideland, Danzig 1575"

Острог: 20-і роки 19 століття

 .      Na sąsiedniem wzgórzu, na dawnem Podwalu, stoi kościół farny. Został on fundowany w pierwszej połowie XV wieku przez ks. Fiedora Ostrogskiego jako kościół Dominikanów. Od r. 1617 przeszedł na Bernardynów, a po ich kasacie za rządów rosyjskich został zamieniony na kościół farny. 4 czerwca 1889 przy pożarze miasta spłonął, a na jego odbudowę pozwolili Rosjanie dopiero w r. 1896 z zastrzeżeniem, że kościół otrzyma zupełnie inny kształt, niż poprzedni barokowy. Odbudowano go w ciągu kilku miesięcy w r. 1897 wedle proj. arch. Wiktora Piotrowskiego, spiesząc się w obawie cofnięcia pozwolenia. Kościół otrzymał wygląd klasyczny z kolumnadą dorycką od frontu i kopułą. Z ołtarzów ocalał od pożaru jedynie ołtarz M. Boskiej w prawej nawie, który zdobi rzeźba M. Boskiej z białego marmuru dłuta Oskara Sosnowskiego. W lewej nawie w ołtarzu św. Antoniego umieszczono w antepedjum piękną rzeźbę Sosnowskiego z białego marmuru Chrystus w grobie, zazwyczaj zasłoniętą. Nowe ołtarze i ambonę rzeźbił Iglatowski z Romanowa. W wielkim ołtarzu krzyż z dawnego kościoła Jezuitów. Na cmentarzu kapliczka rokokowa z rzeźbą M. Boskiej przy grobie łuckiego biskupa ks. Komarnickiego (+ 1798).

      Między zamkiem a kościołem stały gmachy, w których mieściła się słynna dla wyznawców wschodniego obrządku przez Ostrogskich w XVI w. utrzymywana, akademja ostrogska wraz z drukarnią. Zostały one zniszczone przez Kozaków w r. 1648. W drukarni tej odbito w r. 1581 pierwszą biblję słowiańską-egzemplarz tego wydawnictwa posiada cerkiew zamkowa.

Ostróg posiadał niegdyś kościół Jezuitów, których kolegium fundowała w roku 1624 ks. Anna Ostrogska i jej córka hetmanowa Anna z Ostrogskich Chodkiewiczowa. Kolegium to uposażone przez fundatorki miasteczkiem Surażem i 23 wsiami było najbogatszym klasztorem na Wołyniu. Jezuici tutejsi prowadzili w Ostrogu kolegium dla szlachty. Posiadali oni piękny kościół, wzniesiony w r. 1624 przez włoskiego architektę Benedykta Molli, twórcę kolegiaty w Ołyce. Byt to gmach wczesnobarokowy, krzyżowy, ozdobiony kopułą. Po kasacie Jezuitów w r. 1773 oddano kościół i klasztor Bazylianom z warunkiem prowadzenia w dalszym ciągu szkół jezuickich. Po rozbiorze Polski w r. 1795 usunięto Bazylianów, kościół zamieniono na cerkiew, a w klasztorze pomieszczono konsystorz i seminarjum prawosławne, Gdy gmachy te spaliły się w r. 1821, już ich nie odbudowywano, a ruiny które wówczas jeszcze wcale okazale się przedstawiały sprzedano w r. 1887 żydom za 800 rubli na cegłę. Obecnie z gmachów pojezuickich niema już ani śladu. Na ich miejscu przy drodze do Wilbowna stoi obecnie gimnazjum.       Z dawnych murów miejskich pozostały jeszcze dwie wieże. W szczególności przy wjeździe do Starego Miasta ulicą Blacharską stoi baszta Tatarska, z resztą attyki renesansowej i strzelnicami.    

W cokolwiek lepszym stanie znajduje się Wieża Łucka, obecnie dokoła obstawiona domami. Zapewne niegdyś była ona bramą miejską od strony Łucka, a przejazd przez nią zamurowano w XIX wieku. Przed wojną obydwie odnowiono kosztem zarządu apanaży.       Renesansowa synagoga pochodzi z czasów ks. Konstantego II Ostrogskiego, z drugiej połowy XVI w. Nazewnątrz zdobi ją attyka renesansowa. Niestety front zasłania brzydka buda, wzniesiona za rosyjskich czasów. Synagoga zapadła się 2 metry w ziemię, a do wnętrza wchodzi się po schodach w dół, Sklepienie podtrzymują cztery słupy, mające ładne kapitele kolumn, jaskrawo polichromowane. Na drucie wisi pamiątkowa kula turecka.

Острог: синагога, 20-і роки 19 століття

      Ostróg był niegdyś ważnym ośrodkiem żydowskiego ruchu naukowego. Przy synagodze ostrogskiej mieściła się szkoła rabinów, w Ostrogu wykładał słynny do dzisiejszego dnia uczony żydowski i komentator Tatmudu Marszuc, zmarły w r. 1629, jak również Dawid Szmulowicz. Żydzi posiadali przy synagodze ostrowskiej swoją drukarnię, istniejącą od r. 1648. Klęski spowodowane wojną kozacką nie ominęły i Ostroga. Rok ten tak straszny dla całej Rusi przerwał również i w Ostrogu tętno życia kulturalnego żydowskiego na wschodzie Rzeczypospolitej raz na zawsze.

        Przy ul. Trzeciego Maja, którą się idzie do Międzyrzecza, stoi stara murowana figura św. Anny, prawdopodobnie fundowana przez ks. Annę Ostrogską w pocz. XVII w.

Ostróg posiadał kościół OO. Kapucynów, rokokowy, wzniesiony w r. 1758 kosztem Stanisława Łubkowskiego, starosty taborowskiego i Feliksa Malinowskiego miecznika wołyńskiego. Po kasacie w r. 1832 kościół zamienili Rosjanie na cerkiew, a klasztor na szkoły brackie. Obecnie klasztor mieści seminarjum nauczycielskie, cerkiew zaś w dalszym ciągu należy do bractwa. W ogrodzie seminarjum kaplica.

         Był też rokokowy kościół OO. Karmelitów, wzniesiony wraz z klasztorem w r. 1779. Po pożarze w r. 1809 popadł w ruinę, a po r. 1852 ruiny te nabyli żydzi na rozbiórkę.

Niegdyś posiadał Ostróg kilka cerkwi. Obok kościoła farnego stała stara drewniana cerkiew św. Mikołaja, zbudowana w XIV w. przez ks. Daniela Ostrogskiego, która spaliła się w r. 1703. Obok stała cerkiew Uspieńska z r. 1681, zaś przy drodze do Międzyrzecza cerkiew św. Praksedy z roku 1720. Obecnie żadna z nich już nie istnieje.

        Na równinie na prawym brzegu Wilji leży przedmieście Nowe Miasto. Do końca XIX wieku stała tu prześliczna drewniana cerkiew Zmartwychwstania z XVII wieku, otoczona sobotami. Jej widok zachował się w muzeum ostrogskim. W końcu XIX wieku zburzyli ją Rosjanie i zbudowali na jej miejscu nową cerkiew zupełnie banalną i nieartystyczną, której wysoka wieża widoczna jest z dala.

      Nowe Miasto przytyka bezpośrednio do granicy sowieckiej, lecz dostęp do granicy wymaga specjalnego pozwolenia. Kilka domków przedmieścia znalazło się po za granicą, a ich mieszkańcy nie mają możności przechodzenia do Ostroga, a zmuszeni jako do najbliższego miasta do udawania się do odległego o 25 km. Zwiahla.

       Sporo było w Ostrogu Tatarów, potomków jeńców tatarskich, osiedlonych tu w r. 1508 przez ks. Konstantego I Ostrogskiego. Zachowała się dotychczas ul. Tatarska. Z potomków tych jeńców sformowana była i utrzymywana do końca XVII w nadworna tatarska chorągiew ks. Ostrogskich. Tatarzy mieli w Ostrogu meczet drewniany. Wedle spisu ludności w r. 1921 posiada Ostróg jeszcze 6 rodzin tatarskich.

      W okolicy Ostroga liczne aleje przy drogach. Szczególnie piękną jest aleja topoli nadwiślańskich, przy drodze wiodącej w kierunku zachodnim do Urwenny i Zdołbicy. Na zachód od Ostroga wzgórza dochodzące do 250 m. n. m., przechodzące w Dermańskie Góry, na południe kilkanaście kilometrów długi, dość słabo zaludniony pas zalesionych piasków i moczarów.

      3 km. na południe miasteczko Międzyrzecz Ostrogski o 1000 m. Leży ono również na granicy polsko-bolszewickiej, w klinie między rzekami Wilją a jej dopływem Zbytynką (Świtenką), która od zachodu tworzy pod miastem duży staw. Od położenia miedzy rzekami pochodzi nazwa miasteczka, które obecnie ma niemal wygląd wsi. Ze względu na położenie tuż przy granicy, dla zwiedzenia Międzyrzecza potrzebne są pozwolenia.

Межиріч, оборонна церква, 20-і роки 19 століття

     Przyrodzone warunki obronne, położenie między dwiema rzekami o bagnistych brzegach, zwróciły już dawno uwagę na to miejsce, a już w XIV wieku istniał tu zamek, którego data powstania jest nieznana. Wówczas należał Międzyrzecz do ks. Ostrogskich. Zamek tutejszy i stojąca w jego murach cerkiew były kilkakrotnie przebudowywane. Prawa miejskie nadał osadzie w r. 1605 ks. Janusz Ostrogski, który chętnie mieszkał na tutejszym zamku. Na podstawie tranzakcji kolbuszowskiej dobra międzyrzeckie przeszły na Czackich, po rozbiorze Polski w r. 1795 zostały skonfiskowane przez Katarzynę II i oddane gen. Fersenowi, zwycięscy z pod Maciejowic. Ten sprzedał je hr. Ilińskim, ci zaś w połowie XIX wieku, rządowi rosyjskiemu.

       Już w XIV wieku istniał tu zamek ks. Ostrogskich, który jak wskazują zachowane wały, składał się z przygródka i zamku właściwego. Pierwotnie był on prawdopodobnie drewniany. Murowany zamek gotycki wzniósł w XV wieku ks. Wasyl Ostrogski, zwany Pięknym i jego syn Iwan. Zamek był obwarowany murem i wysokim wałem. Wały te zachowały się od strony Wilji jak również jedna z bram przygródka. Brama ta wystawiona z kamienia i cegły opatrzona jest strzelnicami. Po przygródku pozostał też renesansowy komin murowany, będący jakoby pozostałością kuchni ks. Janusza Ostrogskiego.

      W r. 1460 kniaź Iwan Ostrogski, syn Wasyla, zbudował wśród murów zamkowych drewnianą cerkiew św. Trójcy, która jednakże spaliła się. W początkach XVI wieku hetman ks. Konstanty Ostrogski wzniósł obronną cerkiew, która przypominała stylowo wznoszoną równocześnie cerkiew zamkową w Ostrogu i również była kombinacją stylu bizantyjskiego i gotyku.

       Ks. Janusz Ostrogski, kasztelan krakowski jako katolik ofiarował tą cerkiew w r. 1612 na kościół Franciszkanów. Wtedy dobudowano do niej klasztor, przerabiając częściowo urządzenia wewnętrzne. W r. 1866 klasztor Franciszkanów uległ kasacie, dobra klasztoru zabrał rząd rosyjski, kościół zamieniono znowu na prawosławną cerkiew parafjalną, jedno skrzydło klasztoru na plebanję, drugie pozostało puste. W r. 1918 klasztor, użyty na kwatery wojsk niemieckich, uległ częściowemu spustoszeniu, zaś całe archiwum klasztorne całkowitej zagładzie.

      Cerkiew tutejsza należy do największych osobliwości architektonicznych Wołynia, jako najlepiej zachowana w swoim pierwotnym stylowym charakterze kombinacja stylu gotyckiego i bizantyjskiego, a równocześnie typ kościoła obronnego. Otaczają ją dokoła mury dawnego zamku, mające po rogach potężne baszty, z których jedna zachowała jeszcze polską attykę renesansową i ornamenty sgrafitto, modne w końcu XVI wieku, kiedy zamek i cerkiew przebudowywano za rządów ks. Aleksandra Ostrogskiego. Zewnątrz zwracają uwagę gotyckie okna. Na szczęście pozostały wewnątrz wszystkie dawne barokowe ołtarze po Franciszkanach, z pięknie rzeźbionymi ramami. W ikonostasie umieszczono cudowny obraz M. Boskiej, w srebrnej szacie, zabierarany niegdyś na wyprawy wojenne przez ks. Ostrogskich, koronowany w r. 1779 koronami nadesłanemi przez papieża Benedykta XIV. Obrazy w ołtarzach zastąpiono przeważnie nowszymi obrazami bizantyjskimi, a jeden z nich wyobraża bł. Fiedora Ostrogskiego. Ściany i sklepienie zdobią barokowe stukatury, oraz freski z końca XIX wieku, dobrego pędzla, w manierze Waśniecowa. Są one naśladownictwem fresków cerkwi św. Włodzimierza w Kijowie.

      W dawnym klasztorze zwracają uwagę piękne sklepienia gotyckie w mieszkaniu plebana. Do cerkwi wchodzi się przez furtkę umieszczoną w lewej baszcie.

     W odległości 1 km. od cerkwi stoi kolumna koronacyjna, w miejscu gdzie w r. 1779 odbyła się koronacja M. B. Międzyrzeckiej.

      Cerkiew Międzyrzecka, otaczające ją mury i baszty przedstawiają się bardzo piękne z daleka, szczególnie z drogi od Ostroga, tworząc bardzo malowniczy kompleks.

      3 km. na południe z Międzyrzecza wśród lasów rządowych, niedaleko granicy sowieckiej, leży nadleśnictwo Bory. W sąsiedztwie jedno z największych letnisk na Wołyniu, dokąd w lecie przybywa około 1500 osób, przeważnie żydów z Ostroga, Równego, innych miast wołyńskich a nawet z Lublina. Pobyt w Borach, wśród lasów tutejszych zalecają dla piersiowo chorych. Istnieje tu około 100 parterowych domów z mieszkaniami dla letników, których ceny są stosunkowo wysokie (przeciętnie 150 zł. miesięcznie), a letnicy stołują się w prywatnych jadłodajniach. Ponadto jest tu strażnica pograniczna.

      8 km. na zachód z Międzyrzecza leży Nowomalin. Jest to wieś położona nad Stawem blisko 3 km. długim, lecz zarosłym sitowiem, utworzonym przez rzekę Świtenkę (w dawnych aktach nazywają ją też Teterówka), w sąsiedztwie dużych lasów. Już w XIV wieku istniał tu zamek starożytny, który w początkach XV wieku rozszerzył i przebudował ks. Świdrygiełto, jako zamek myśliwski i gród obronny. Położony w okolicy lesistej, rzadko zaludnionej, nazywał się wówczas "Głuche". Później przez kilka wieków należał Nowomalin do kniaziów Jełomalińskich i wówczas otrzymał swą obecną nazwę. Z ręką ostatniej Jełomalińskiej drogą posagu przeszedł Nowomalin w XVIII wieku na marszałka Sosnowskiego, w XIX wieku jego właścicielem był rzeźbiarz hr. Oskar Sosnowski, później hr. Chodkiewiczowie, wreszcie drogą posagu z ręką hr. Anny Chodkiewiczów przeszedł na Dowgiałłów.

Dawny zamek, częściowo z zachowaniem pierwotnych murów, przebudowali Jełomalińscy w końca XVII wieku na pałac barokowy, który uległ dalszej przebudowie w XVIII wieku. Jest to gmach jednopiętrowy. Schody wiodące do pałacu od strony dziedzińca dobudowano dopiero w początkach XX wieku. Przed wojną należał on do najokazalszych rezydencji magnackich na Wołyniu. Wewnątrz mieściło się archiwum rodzinne Dowgiałłów i poprzednich właścicieli Nowomalina, była biblioteka, galerja obrazów, starożytne meble, wiele rzeźb Oskara Sosnowskiego, pamiątek historycznych, gobeliny, biblioteka. Wśród obrazów był oryginał Greuza, oraz kilkadziesiąt portretów rodzinnych, z nich 35 w dużym salonie, ponadto dużo obrazów włoskiego pędzla.

Новомалин, замок і вежа, 20-і роки 19 століття

          Część zbiorów w czasie rozruchów w r. 1917 wywieziono do Żytomierza, gdzie uległy zniszczeniu w czasie rządów bolszewickich, resztę zniszczyła na miejscu w r. 1917 miejscowa ludność, oraz wojska ukraińskie i bolszewickie. Pozostały tylko gołe mury pałacu, powyrywano nawet drzwi i okna. Pierwotny charakter barokowy zachowała tylna fasada pałacu od strony parku, gdzie widać też grube mury pierwotnego zamku. Pod pałacem pięciopiętrowe piwnice.

    Obok pałacu stoi parterowa oficyna, oparta od strony parku na dawnych grubych murach zamkowych. Obok dawna kuchnia ozdobiona arkadami pseudogotyckimi z pierwszej połowy XIX wieku.

      Dawna baszta została przebudowana w XVII wieku, na barokowa kaplicę, a na zewnątrz otrzymała ona w połowie XIX wieku pseudogotycki wygląd. Mimo zniszczenia zachowała kaplica wiele pięknych szczegółów ornamentacyjnych. Sklepienie zdobią ładne stukatury barokowe. W ścianie na parterze wmurowano płaskorzeźbę M. Boskiej z białego marmuru dłuta Oskara Sosnowskiego. Na piętrze kaplicy umieszczono ołtarz z ładnemi kolumnami.

Wszystkie te budynki tworzą malowniczy kompleks dokoła dziedzińca, na środku którego stał niegdyś okazały jasion, 150 letni. Pozostał po nim tylko pień o 4 m. obwodu.

    Z tyłu za pałacem niewielki park, zbiegający tarasami w dół. Na górnym tarasie obok zamku stoją stare armaty. Z tej strony widać najlepiej potężne mury dawnego zamku, oraz dawna basztę kamienną, o którą opartą jest oficyna. Jest to prawdopodobnie pozostałość jeszcze po pierwotnym zamku ks. Świdrygiełły. Pałac można zwiedzać za pozwoleniem właściciela.

      We wsi cerkiew drewniana z r. 1761, fundacji hr. Oskara Sosnowskiego.

      8 km. na południe z Nowomalina na prawym brzegu Wilji, która tu stanowi granicę Polski, leży Lachów, w XIX w. dobra hr. Oskara Sosnowskiego. Na przeciwnym brzegu Wilji już po stronie rosyjskiej, leży Kuniów, miasteczko o 2.500 m., dawne dobra Jabłonowskich w r. 1831 skonfiskowane przez rząd rosyjski. Ich pałac popadł w ruinę, z parku pozostało kilka topól nadwiślańskich. Kościół empirowy z r. 1832, drewniana cerkiew z r. 1878 i drewniana synagoga.

     8 km. na zachód z Lachowa (trudny dostęp z powodu bagien) Teremno, dawne dobra Sapiehów, w r. 1731 skonfiskowane przez rząd rosyjski. Wieś leży w centrum bagnistego i piasczystego pasa zajętego obecnie przez lasy sosnowe, który oddziela właściwy Wołyń od Podola.

     6. km. na południowy wschód z Teremna leży na lewym brzegu Wilji wieś Wilja Dolna, otoczona piaskami i lasami. Nad Wilją obszerne łąki tak zabagnione, że tylko w czasie posuchy można tędy przejść do Lachowa. Pod wsią znajdował się niegdyś obszerny staw nad Wilją, zniszczony przez powodzie, obecnie zabagniony. Cerkiew drewniana z r. 1783, przebudowana w r. 1869. Dobra należały niegdyś do ordynacji ks. Ostrogskich, póżniej Szablowskich, w XIX w. ks. Jabłonowskich